گنجینه آب استان

از سپیده‌دم تاریخ ایران، استان همدان به لحاظ وجود آثار ارزشمند در جایگاه ویژه‌ای قرار داشته است، وجود تپه گیان (کیان) نهاوند که بنا به گفته بعضی مورخین دارای قدمت 5500 تا 5700 ساله می‌باشد و هم‌چنین آثار و بقایای شهرک هگمتانه که محل استقرار و مرکزیت دولت کهن و عظیم ما بوده است گواه بر این قدمت است. مورخان بسیاری در باب هگمتانه نگاشته‌اند، مهمترین مأخذ تاریخی در این مورد روایات هرودوت تایخ‌نگار یونانی سده پنجم پیش از میلاد است که بر اساس آن دیوکسی (728 ق.م) نخستین پادشاه ماد فرمان داد تا کاخی عظیم برای وی بسازند و بر گرد آن هفت حصار برپا سازند، حصارهای هفت‌گانه به طبقه‌های ممتاز اجتماعی تعلق داشت و هر یک به رنگ یکی از اجرام فلکی به ترتیب: سفید– سیاه – ارغوانی– نیلگون– نارنجی– بود که کنگره‌های دو باروی داخلی با ورقه‌های سیمین و زرین پوشانده شده بود، این باروها برای مراقبت از کاخ و گنجینه فرمانروا بود. پس از انقراض دولت ماد در سده 550 ق.م و تأسیس دولت هخامنشی، هگمتانه جهت تخت‌گاه ییلاقی مورد توجه ویژه این دولت قرار گرفت. هگمتانه در دوره سلوکی، پارت، ساسانی و دوره‌های اسلامی نیز از شهرهای مهم به‌شمار می‌رفت.

سیستم آبرسانی شهر هگمتانه در ادامه روند حفاری‌ها و اکتشافات شهر هگمتانه که از سال 1373 پس از وقفه‌ای 5 ساله دنبال گردید، سیستم آبرسانی شهر در قالب جوی‌های متعدد نمایان گردید. بخش‌هایی از این جوی‌ها به فاصله نیم‌متر از حصار کشف شده در شرق هگمتانه و در معابر کارگاه جنوبی در سال 1380 به دست آمده است.

پل فرسفج در 22 کیلومتری غرب شهرستان تویسرکان و در حاشیه‌ی روستای فرسفج قرار دارد و با کاروان‌سرای قدیمی فرسفج که از جمله بناهای صفویه به شمار می‌رود، 500 متر فاصله دارد. دارای سه دهانه با دو طاق‌نما و با قوس‌هایی از نوع جناغی می‌باشد. مصالح به کار رفته شده در پل، سنگ لاشه، آجر مکعبی شکل و ملاط و ساروج است. پل فاقد تزئینات بوده و در دوره پهلوی و اوایل حکومت جمهوری اسلامی تعمیر شده است. از بانی و موسس پل تا کنون اطلاعات دقیقی بدست نیامده است.

در ابتدای بازار اسدآباد، بر مرز محله بازار و درب کاروانسرا، آب‌انبار بزرگی است که به آب‌انبار شیخ علی‌خان معروف است. مخزن آب آن، بنایی است مستطیل شکل به درازای تقریبا 25،پهنای 20 و عمق 6 متر، در وسط این بنا دو ردیف فیلپا با آجر ساخته و سپس بر روی آن‌ها و دیوارهای طرفین طاق‌هایی که سقف مخزن را تشکیل می‌دهند زده شده است. طاق آب‌انبار هم‌سطح کف بازار است، هجده پله چهار متری از کف بازار تا پای شیر که محوطه چهارضلعی با طاق ضربی است جهت برداشتن آب ایجاد شده است. درازای پله‌ها از پائین به بالا از 40 به 30 سانتی‌متر تغییر می‌کند. پله‌ها را با طاقی جناغی شکل که به وسیله آجر زده شده است پوشانیده‌اند. کتیبه‌ای بر سنگ مرمر یکپارچه بر دیوار است که تاریخ تعمیر آن به‌وسیله (قراغلام) نامی در سال 1173ه.ق نشان می‌دهد.

پل خسروآباد که به پل شکسته نیز معروف است در سمت چپ جاده آسفالته همدان به کرمانشاه و در روستای خسروآباد قرار دارد دارای 4 دهانه، بدون طاق‌نما و دارای قوس‌هایی از نوع جناغی است. مصالح به کار رفته شده در پل، سنگ لاشه، سنگ‌های تراش‌دار مکعبی، آجر مربعی شکل و ملاط و ساروج است. پل فاقد تزئینات بوده و فقط در وسط چشمه‌ها نوعی آجر کاری سنتی به شیوه نو در آن دیده می‌شود. در ادوار مختلف تعمیرات موضعی روی آن‌ انجام گرفته است. از بانی و مؤسس پل تا کنون اطلاعات دقیقی به دست نیامده است.

سد آقاجان بلاغی (بوجین) اسدآباد

     در زمان شاه اسماعیل دوم صفوی به سال 986 ه.ق حکومت دینور و ناحیه کلیایی و اسدآباد به عهده سولاق حسین بود. به فرمان سولاق حسین سدی بر آب رودخانه شهاب ساخته شد. بر تخته سنگی که در کنار این بند قرار دارد دو بیت شعر که به نام بانی و تاریخ احداث بند را در بر دارد باقی مانده است. قرائت این سنگ‌نبشته به علت تکنیک خاص خط ثلث و فروریختگی قسمت کمی از مصراع دوم، به آسانی میسر نیست. به هر حال سنگ‌نبشته به قرار زیر خوانده شد.

حاکم ملک حسین خان سولاق                                       ساخت سدی اندر این ییلاق

هاتفی گفت پی تاریخش                                                بسته سدی چو بند سکندر

     مصراع آخر به حساب جمل ماده تاریخ سد است که سال 990 ه.ق را نشان می‌دهد.

ناصرالدین شاه در سفرنامه خود شرحی مفصل از اقامت بین راه در منطقه اسدآباد دارد که در قسمتی از آن نوشته شده است: خان بابا می‌گفت در تنگه و دره‌ای که در سمت اسفندآباد است از قدیم سدی بسته بودند که آب را جمع می‌کرد و به جلگه اسدآباد می‌فرستاد، خط میخی قدیم هم در سنگ‌های آن کوه نوشته شده است که مردم و سیاحان فرنگی می‌روند و می‌بینند.

یخچال یا یخدان میرفتاح (قاجاریه)- ملایر

در داخل شهرستان ملایر و در مسیر بلوار جدیدالاحداث ملایر به بروجرد و در داخل مزارع یونجه و باغات انگور بنای آجری گنبدی شکلی وجود دارد، این بنا که به یخدان میرفتاح معروف است، توسط شخصی خبر و نیکوکار به نام میرفتاح که در زمان قاجاریه می‌زیسته احداث شده است. ارتفاع یخدان از سقف گنبدی آن تا سطح یخچال (زمین) 12 متر و از سطح تا کف که منبع ذخیره یخ می‌باشد به 4 متر می‌رسد. بر فراز طاق نیم‌کره یخدان (دهانه) سوراخی به قطر 3 متر وجود دارد، قطر یخدان در سطح زمین 12 متر می‌باشد. یخدان دارای دو درب می‌باشد که یکی به شکل دهلیز و مخصوص تخلیه یخ می‌باشد که هنوز آثار و بقایای آجری با شیب ملایم آن نمایان است. علاوه بر این درب، درب اصلی است که با یک پلکان به محل برداشت یخ و نهایتا قسمت انتهایی یخدان منتهی می‌شود. ضخامت دیواره‌های گنبد یخدان در قسمت تحتانی 92 سانتی‌متر و در قسمت فوقانی از ضخامت آن کاسته و به 3 ردیف آجر 20 سانتی‌متری ختم می‌گردد.

شایان ذکر است که در وسط آجرهای به کار رفته در دو جنبه داخلی و خارجی 2 ردیف خشت از گل رس در لابلای دیواره گنبد به کار رفته است، استفاده از خشت به این دلیل است که به کمک خاک رس که عایق طبیعی به شمار می‌آید، از نفوذ گرما در تابستان و هوای گرم و ذوب شدن یخ جلوگیری به عمل آورد. علاوه بر این به منظور جلوگیری از جذب تابش خورشید و نفوذ گرما به داخل بنا سطح جدار خارجی گنبد را از خاک رس سفید اندود نموده‌اند.