محدوده مطالعاتی ملایر

حوزه‌ی آبریز آب ملایر از دیدگاه مدیریت منابع آب یکی از محدوده‌های مطالعاتی حوزه علیای رودخانه کرخه با وسعت 2984 کیلومترمربع محسوب می‌گردد. قسمت‌های محدودی از این حوزه (حاشیه شمال‌غربی) از نظر تقسیمات کشوری جزء شهرستان تویسرکان، گوشه جنوب‌شرقی حوزه، جزء استان مرکزی و قسمت اعظم حوزه را محدوده شهرستان ملایر در بر می‌گیرد. از 2965 کیلومترمربع مساحت حوزه حدود800 کیلومترمربع آن را دشت و بقیه شامل ارتفاعات حاشیه می‌باشد. ارتفاع شهر ملایر از سطح دریا 1760 متر و در فاصله 80 کیلومتری از مرکز استان قرار گرفته است.

 حدود اربعه دشت ملایر: از شمال و شمال‌شرق به محدوده مطالعاتی کمیجان و ارتفاعات کوه حرم‌دره و از شمال‌غرب به محدوده مطالعاتی تویسرکان و ارتفاعات کوه غار و شمال عشاق ختم می‌شود؛ از شرق به ارتفاعات کوه دره چپ؛ کوه کمرسیر؛ کوه نصار و کوه ماهور ختم می‌شود. از جنوب به محدوده مطالعاتی بروجرد و نهاوند و ارتفاعات بید کلمه؛ کوه قره‌دره؛ کوه پیچولی و کوه چرکنه و کوه چاله‌قیله ختم می‌شود. و از غرب به قسمتی از محدوده مطالعاتی نهاوند و ارتفاعات جیجان‌کوه؛ کوه چشمه‌دره و کوه سیاه‌دره ختم می‌شود.

متوسط سالیانه نزولات جوی بر اساس آمار دوره آماری در ایستگاه‌های اندازه‌گیری پیهان و نامیله (دوره آماری 14 ساله ) و خیرآباد دوره آماری 23 ساله به‌ترتیب برابر 4/296، 5/ 294 و 4/354 و به‌‌طور میانگین برای دشت ملایر 315 میلی‌متر بارندگی سالانه محاسبه شده است‌؛ در سال آبی 87-86 میزان بارندگی در ایستگاه‌های پیهان و نامیله و خیرآباد به ترتیب 5/191، 5/ 172 و 5/223  میلیمتر در سال بوده است ؛ این سال یکی از سال‌های خشک چند سال اخیر می‌باشد.

2-1- درجه حرارت

     باتوجه به آمار ایستگاه اندازه‌گیری دما در خیرآباد متوسط دوره آماری ایستگاه درجه حرارت 6/12 درجه سانتیگراد می‌باشد، گرمترین ماه سال مردادماه با متوسط درجه حرارت 7/28 درجه سانتیگراد؛ و حداکثر دمای 41 درجه سانتیگراد، سردترین ماه سال طبق (آمار متوسط دوره آماری ایستگاه خیرآباد ) بهمن‌ماه با درجه حرارت متوسط 5/5 درجه سانتیگراد؛ و حداقل دمای 25- درجه سانتیگراد اندازه‌گیری شده.

2-2- تبخیر:

     طی آمار دوره آماری در ایستگاه خیرآباد میزان متوسط تبخیر سالیانه از طشتک تبخیر در طول این دوره آماری (20 سال) در ایستگاه خیرآباد برابر 14/2665 میلی‌متر محاسبه شده است؛ حداکثر میزان تبخیر در دوره آماری ایستگاه فوق معادل 5/3499 میلی‌متر و حداقل میزان تبخیر در دوره آماری معادل2280 میلی‌متر اندازه‌گیری شده است.

رودخانه اصلی دشت ملایر رودخانه حرم‌آباد (آب ملایر) نامیده می‌شود که از ارتفاعات سربند اراک سرچشمه گرفته و بعداز یکی شدن با شاخه‌ای که از ارتفاعات بروجرد جریان می‌یابد (شاخه کلان) به طرف ملایر جاری می‌گردد. این رودخانه در نهایت بعداز دریافت شاخه‌های فرعی دیگر در محدوده اراضی روستای باباکمال از حوزه خارج و به رودخانه گاماسیاب نهاوند متصل می‌شود. متوسط دبی سالانه بر اساس دوره آماری 53 ساله ایستگاه هیدرومتری وسج برابر 13/2 مترمکعب در ثانیه (معادل17/ 67 میلیون متر مکعب در سال ) می‌باشد.

 در سال‌های (84-1376) دوره 8 ساله اخیر متوسط آبدهی رودخانه برابر 8/18 میلیون مترمکعب در سال بوده (59/0 مترمکعب در ثانیه) که حاکی از کاهش 76 درصدی در روان آب بوده؛ علت اصلی این کاهش را در کنار توجه به خشکسالی‌های اخیر، افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی می‌باشد.

از دید ریخت‌شناسی ارتفاع متوسط ناحیه ملایر بالاست اما کوه‌های بلند در این منطقه کـــم‌اند که این وضع در وهله اول محصول نوع سنگ‌های سازنده ارتفاعات می‌باشد که بخش عمده آن‌هارا فیلیت‌های سیاهرنگ و توده‌های نفوذی گرانیتوئیدی تشکیل می‌دهد. ماهیت فیزیکی هر دو نوع سنگ یاد شده به گونه‌ای است که در مقابل عوامل هوازدگی مقاومت چندانی نداشته و فرسوده می‌شوند. تنها ارتفاعات آهکی موجود در جنوب‌شرقی شهر ملایر است که بلندترین نقطه را به خود اختصاص داده است و 2836 متر ارتفاع از سطح دریا دارد. این واحد آهکی در یک روند تقریباً شمال‌غربی – جنوب‌شرقی رخنمون یافته است. ناحیه ملایر از دیدگاه زمین‌شناسی در پهنه سنندج – سیرجان واقع شده است این زون در واقع جزیی از منطقه ساختاری ایران مرکزی است که در حاشیه جنوب‌غربی آن قرار دارد و حوادث مهمی را پشت سر گذاشته است.

تعداد و تخلیه منابع زیرزمینی دشت ملایر

بر اساس نتایج حاصل از اندازه‌گیری ماهیانه 40 حلقه چاه مشاهده‌ای، هیدروگراف معرف دشت از سال 1373 لغایت1387 ترسیم گردیده (نمودار پیوست). نمودار مزبور بیانگر آن‌است که افت آب زیرزمینی دشت ملایر از مهرماه سال 1376 شروع و با شیب نسبتاً تندی ادامه دارد. در مقطع 14 ساله (87-1373) سفره آب زیرزمینی مواجه با 63/15 متر افت بوده است. یعنی متوسط افت هر سال برابر12/1 متر بوده. در سال‌های اخیر میزان افت شدت بیشتری به خود گرفته خصوصاً در سال آبی 78-1377 میزان افت به 72/3متر رسیده که این افت خود معادل بیش از یک سوم افت کل می‌باشد. دلیل این افت ناگهانی بروز خشکسالی و برداشت زیاد از منابع آب زیرزمینی دشت بوده که این امر نشانگر این است که آبخوان زیرزمینی دشت فوق در سال‌های خشک بسیار آسیب پذیر است. با توجه به سطح گسترش سفره آب زیرزمینی (43/519 کیلومترمربع) و افت 63/15 متر و ضریب ذخیره متوسط 4 درصد سفره، میزان کاهش حجم مخزن آب زیرزمینی دشت ملایر در 14 ساله اخیر (87-1373) برابر 72/324 میلیون مترمکعب و میزان متوسط کاهش سالانه حجم مخزن با توجه به افت متوسط سالیانه 12/1 متر معادل 19/23 میلیون مترمکعب برآورد می‌گردد. در سال آبی 87-86 میزان افت سطح آب 47/1  متر و میزان کسری حجم مخازن معادل آن برابر 61/30 میلیون متر‌مکعب برآورد گردیده است.

جدول شماره 15 ارقام هیدروگراف دشت ملایر در سالهای آبی 87-1373